Wychowanie dzieci a kariera - dylematy młodych mam

Wiele badań i statystyk ukazuje nierówność szans pomiędzy kobietami i mężczyznami na rynku pracy. Różnice dostrzegane są m.in. w obsadzaniu stanowisk kierowniczych, poziomie wynagrodzeń czy traktowaniu pracowników w zależności od płci. Kobieta stając się matką napotyka na kolejne bariery hamujące jej aktywność zawodową. To jak sobie z nimi poradzi zależy od wielu czynników, na część z nich nie ma żadnego wpływu. Niektóre matki wracają do pracy zaraz po urlopie macierzyńskim, inne po urlopie wychowawczym, a pewna część z nich musi na nowo szukać zatrudnienia. Jest też grupa matek, które decydują się na powrót do pracy ze względu na swoje przekonania - np. chcą się realizować zawodowo, inne nie mają wyjścia - muszą pracować ze względu na sytuację finansową swojej rodziny. W każdym przypadku, młoda matka w pewnym momencie musi podjąć decyzje dotyczące swojej przyszłości zawodowej i ewentualnych sposobów na pogodzenie obowiązków zawodowych z rodzinnymi.

Sytuacja kobiet na rynku pracy

Jak podaje Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w IV kwartale 2013 roku wskaźnik zatrudnienia dla kobiet wyniósł 43,4%, natomiast dla mężczyzn 58,5%. Stopa bezrobocia kobiet w omawianym okresie wyniosła 10,5%, z kolei mężczyzn - 9,1%. W grupie osób biernych zawodowo przeważały kobiety (61,1% ogółu biernych zawodowo), mężczyźni stanowili zaś 38,9% grupy nieaktywnych zawodowo. Jako jedną z głównych przyczyn tak wysokiego wskaźnika bierności zawodowej wśród kobiet podano obowiązki rodzinne związane z prowadzeniem domu. Ponadto, zdecydowanie większa grupa kobiet niż mężczyzn, nie pracuje z uwagi na kontynuację nauki. Powyższe dane wskazują jednoznacznie, że rynek pracy jest bardziej łaskawy dla pracowników płci męskiej.



Kobiety najbardziej narażone na pozostawanie bez zatrudnienia znajdują się w przedziale wiekowym 25-34 lata. Kobiety w tej grupie wiekowej najczęściej zakładają rodziny i rodzą dzieci. Niestety bardzo często wpływa to na ich dezaktywizację zawodową.
Analizując rozkład bezrobocia z podziałem na płeć i wykształcenie można wysnuć wniosek, że nawet lepiej wykształconym kobietom ciężej jest znaleźć pracę niż mężczyznom. Pod koniec 2013 roku wykształceniem wyższym legitymowało się 15,8% zarejestrowanych kobiet przy 8,0% zarejestrowanych mężczyzn. Powyższe dane wskazują na to, że bezrobotne kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn.

Pomimo faktu, że bezrobotne kobiety są stosunkowo młodsze niż mężczyźni oraz lepiej wykształcone, dłużej pozostają w ewidencji urzędów pracy. Pod koniec 2013 roku średni czas pozostawania bez pracy dla bezrobotnych ogółem wyniósł 12,2 miesiąca (13 miesięcy dla kobiet i 11,3 miesiąca dla mężczyzn).

Istotną kwestią jest również status zatrudnienia. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w grupie najmłodszych pracowników najemnych, odsetek kobiet posiadających umowę o pracę na czas nieokreślony jest o 7 pkt. proc. niższy niż mężczyzn w tym samym wieku. Przedstawione powyżej wskaźniki ukazują niekorzystne dla kobiet warunki panujące na rynku pracy.

Z analizy dostępnych materiałów badawczych wynika, że przeprowadzono wiele badań dotyczących sytuacji kobiet i mężczyzn na rynku pracy, natomiast obecnie brakuje pogłębionych opracowań jakościowo-ilościowych dotyczących ściśle grupy matek pozostających poza rynkiem pracy ze względu na fakt urodzenia i wychowywania dziecka/dzieci. Na zlecenie prywatnych jednostek przeprowadzane są jednak badania i akcje promujące powrót mam do aktywności zawodowej. Opierając się na wynikach jednego z takich badań nakreślono sytuację zawodową matek dzieci do lat trzech.



Prawie połowa matek dzieci do lat trzech pozostaje z nimi w domu (na urlopie macierzyńskim, wychowawczym lub wykorzystując urlop wypoczynkowy po macierzyńskim). Do pracy zarobkowej wróciła niespełna jedna trzecia z nich, a co piąta kobieta z tej grupy nie pracuje zawodowo (np. z powodu kontynuacji nauki), 7% matek nie zamierza w ogóle wracać do pracy. W tym miejscu należy nadmienić, że w ostatnich latach sytuacja kobiet-matek ulega stopniowej zmianie. Jest to skutek wprowadzania rządowej polityki prorodzinnej, a także nastawienia kobiet do samorealizacji w pracy. Nie zmienia to jednak faktu, że kobiety – w odróżnieniu od mężczyzn – na swojej drodze zawodowej wciąż napotykają na szereg dodatkowych barier związanych z posiadaniem potomstwa.

Bariery

Przeszkody stające na drodze młodym mamom można podzielić na dwie grupy: bariery zewnętrzne i wewnętrzne. Bariery zewnętrzne związane są z szeroko pojętym otoczeniem młodych matek, które na ten rodzaj barier nie mają bezpośredniego wpływu. Na wspomniane wyżej otoczenie składają się na przykład przepisy prawne, tradycje kulturowe, zaplecze instytucjonalne. Z kolei bariery wewnętrzne mają swoje źródło w postawie i świadomości młodych kobiet, które po czasie poświęconym na opiekę i wychowanie dzieci nie potrafią się odnaleźć w nowej rzeczywistości zawodowej. Przyjrzyjmy się bliżej obu typom barier, które utrudniają kobietom powrót na rynek pracy po dłuższej lub krótszej przerwie po urodzeniu dziecka.
Do barier zewnętrznych należą m.in.:

• podejście pracodawców - pracodawcy często obawiają się, że młoda mama całkowicie skoncentruje się na zadaniach domowych i zaniedba firmowe obowiązki. Powstaje wówczas obawa, że w tej sytuacji kobieta niechętnie zgodzi się na nadgodziny i najprawdopodobniej nie przyjmie weekendowych delegacji. Bardzo dużym ryzykiem jest również prawdopodobieństwo częstych urlopów zdrowotnych matek związanych z chorobą dzieci;
• konieczność uaktualnienia kwalifikacji zawodowych - po okresie nieobecności w pracy, część kwalifikacji i uprawnień może się dezaktualizować (np. pod wpływem zmiany przepisów). Kobiety wychowujące dziecko często nie mogą sobie pozwolić na odbycie kursu czy przeszkolenia ze względu na brak czasu, środków finansowych, czy też dostępu do infrastruktury edukacyjnej;
• brak odpowiednich ofert pracy - kobiety niepracujące przed urodzeniem dziecka oraz te, które postanowiły zmienić pracę po powrocie z urlopu macierzyńskiego, bądź wychowawczego borykają się z problemem znalezienia pracy, która będzie dla nich odpowiednia pod względem posiadanych kwalifikacji, miejsca i godzin wykonywania pracy, czy możliwych do osiągnięcia zarobków;
• przekonanie o słuszności tradycyjnego modelu rodziny - często zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn panuje przekonanie, że obowiązek utrzymania gospodarstwa domowego spoczywa na mężczyźnie, a kobieta powinna zajmować się opieką nad dziećmi;
• bariery mentalne - w niektórych środowiskach zarówno sprawowanie opieki nad dziećmi przez ojca, jak i oddanie dzieci do żłobka jest źle postrzegane;
• prawodawstwo przyznaje w nierównym stopniu prawa do opieki nad dzieckiem po jego urodzeniu - to wyłącznie dla matki zarezerwowany jest urlop macierzyński w wymiarze 14 tygodni po urodzeniu dziecka;
• słabo rozwinięta sieć miejsc, w których można pozostawić dzieci pod profesjonalną opieką - w większych miastach mimo dużej liczby takich placówek, często bardzo trudno znaleźć wolne miejsce dla dziecka, z kolei w małych miasteczkach i na obszarach wiejskich instytucja żłobków czy klubików dziecięcych nie jest jeszcze bardzo popularna (choć dzięki środkom z budżetu państwa i unijnym dotacjom sytuacja ta ulega znacznej poprawie).

Bariery wewnętrzne, często bardziej skomplikowane i trudne do pokonania, również utrudniają kobietom powrót do pracy zawodowej. Wśród nich można wymienić:

• lęk o dziecko - kobiety przed powrotem do pracy mierzą się z wieloma lękami i rozterkami, związanymi z rozstaniem z dzieckiem, pojawiają się pytania: jak dziecko zniesie rozłąkę z matką? Pod czyją opieką je zostawić? A także co zrobić w przypadku, gdy zachoruje?
• relacje z pracodawcą - problemem dla młodych mam są też relacje z dotychczasowym pracodawcą: jak rozmawiać o powrocie, o możliwościach rozwoju, o warunkach dalszej współpracy?
• obawy związane ze znalezieniem pracy - mamy, które wracają na rynek pracy po dłuższej przerwie odczuwają wiele obaw związanych z szukaniem zatrudnienia, boją się krępujących pytań na rozmowie kwalifikacyjnej, często mają problem z wyszukaniem odpowiedniej dla siebie oferty pracy;
• konieczność pogodzenia pracy z obowiązkami rodzinnymi - kobiety obawiają się, że nie podołają dotychczasowym obowiązkom, boją się porażki, nie chcą zawieść szefa, ani zaniedbać domu. Pojawienie się na świecie dziecka skutkuje zmianą przede wszystkim w dyspozycyjności i postrzeganiu siebie jako pracownika. Przeważnie obowiązki zawodowe schodzą na dalszy plan na rzecz obowiązków związanych z opieką nad dzieckiem;
• niska samoocena, brak wiary we własne możliwości - oderwanie na pewien czas od rynku pracy skutkuje niską wiedzą na temat zachodzących na nim zmian, brakiem kompetencji i motywacji w zakresie skutecznego powrotu do pracy, wymagań pracodawców, nowych rozwiązań (np. elastycznych form zatrudnienia). Młode mamy mają uczucie, że wypadły z obiegu, że utraciły swój profesjonalizm.

Powyżej przedstawiono zaledwie kilka przykładów przeszkód stojących na drodze kobietom-matkom w podejmowaniu aktywności zawodowej. Do poprawienia ich sytuacji na rynku pracy konieczna jest współpraca na linii państwo-pracodawcy-młode mamy.

Narzędzia służące wyrównaniu szans kobiet posiadających dzieci

Sposoby umożliwiające kobietom pogodzenie życia rodzinnego z obowiązkami zawodowymi powinny być wprowadzane przez państwo, pracodawcę, jak i same kobiety będące matkami. Rola państwa w tym zakresie jest niezwykle istotna. Dzięki stworzeniu odpowiednich warunków do pogodzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi, państwo wpływa na poczucie bezpieczeństwa młodych rodzin, wzrost satysfakcji oraz pośrednio na wzrost dzietności. Obecnie kluczową kwestią polityki prorodzinnej jest właśnie zwiększenie liczby urodzeń i wykorzystanie potencjału ekonomicznego kobiet. Podjęte przez rząd działania, takie jak dofinansowanie żłobków, przedszkoli i klubów dziecięcych, a także dotacje dla firm zatrudniających młode matki, czy wprowadzenie instytucji opiekuna dziennego z pewnością ułatwiłyby kobietom posiadającym dzieci powrót na ścieżkę zawodową.

Znacznie trudniej o zmiany w postrzeganiu zatrudniania matek w przypadku pracodawców. Istnieje negatywna tendencja do postrzegania mam, szczególnie tych posiadających małe dzieci, jako pracowników gorszej kategorii. Rzeczywiście, zatrudnienie młodej mamy wiąże się z koniecznością pewnej elastyczności. Jednak można zauważyć, że kobiety, którym pracodawca zapewnia pomoc w pogodzeniu roli pracownika i matki, bardzo poważnie podchodzą do swoich obowiązków zawodowych. Są to osoby lojalne, oddane firmie, w której pracują i pragnące sprostać oczekiwaniom pracodawcy. Dobrze organizują swoją pracę, są odpowiedzialne i terminowe. Przedsiębiorstwa, które chcą wesprzeć swoje pracownice na gruncie łączenia wychowania dzieci z wykonywaniem pracy mogą wdrożyć m.in. następujące rozwiązania: utworzenie przyzakładowego żłobka lub przedszkola (istnieje możliwość dofinansowania takiego projektu ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego), wsparcie finansowe obejmujące np. wyprawki dla nowonarodzonych dzieci, organizację wczasów dla pracowników z dziećmi, czy też bony na produkty dla dzieci. Możliwe jest również objęcie kobiet oraz ich rodzin rozszerzoną opieką medyczną. Powyższe rozwiązania związane są ze znacznymi kosztami, większość pracodawców nie może sobie na nie pozwolić. Jednak możliwe są także inne udogodnienia nie wymagające od pracodawcy ponoszenia nakładów finansowych. Do najważniejszych z nich należy elastyczny czas pracy. Niektórym mamom odpowiadałby niepełny wymiar godzin, dla innych odpowiednia by była praca wieczorami lub możliwość wykonania części zadań w domu. Przeprowadzone przez portal Mamo Pracuj w 2012 roku badanie sytuacji zawodowej matek wskazuje, że 43% pracodawców zatrudniających kobiety posiadające dzieci nie stosuje żadnych form wsparcia w godzeniu życia zawodowego i rodzinnego. Około 45% respondentek miała możliwość elastycznego ustalania godzin pracy. Nieco ponad 11% z nich pracowało w formie telepracy, 13% podpisało tzw. umowy zadaniowe. Blisko 14% korzysta z innych elastycznych rozwiązań, którymi jest m.in. przychylność szefa, gdy pojawia się potrzeba wcześniejszego wyjścia z pracy, wyrozumiałość dla nieobecności w pracy czy możliwość pracy z domu od czasu do czasu.

Dla kobiet powracających do pracy po urlopie macierzyńskim bądź wychowawczym warto również zorganizować dodatkowe szkolenie umożliwiające bezstresowe zapoznanie ze zmianami wprowadzonymi podczas ich nieobecności. Kolejnym narzędziem jest również możliwość skorzystania z dodatkowych urlopów przez młodych ojców. Istotną, a często pomijaną kwestią jest atmosfera w pracy. Poczucie powracającej po urodzeniu dziecka kobiety, że jest w firmie wyczekiwana i potrzebna, przy jednoczesnym poszanowaniu jej praw do bycia mamą, wpływa na lojalność i oddanie firmie.

Firmy, dbające o potrzeby pracowników posiadających małe dzieci, mogą wziąć udział w prestiżowym konkursie Firma Przyjazna Mamie. Tytuł zdobywają pracodawcy respektujący prawa pracujących matek i wprowadzający dodatkowe udogodnienia dla osób łączących wychowanie dziecka z pracą zawodową. Posiadanie takiego tytułu zwiększa reputację firmy i pozytywnie wpływa na jej markę.

Oprócz pomocy ze strony państwa oraz pracodawców warto, aby same kobiety starały się przełamać bariery wynikające z ich chwilowej nieobecności na rynku pracy. Ważne jest, aby podejmowały różnego rodzaju aktywności pozwalające utrzymać wysoki poziom kwalifikacji zawodowych. Konieczne jest podjęcie działań zmierzających do zapoznania się z nowymi przepisami, rozeznaniem się w obecnej sytuacji w firmie, a także wzmacnianiem wiary we własne możliwości. Kobiety, które poszukują nowej pracy powinny analizować oferty pracy, jak najwcześniej przed jej planowanym rozpoczęciem, będą mieć wówczas możliwość uzupełnienia brakujących kwalifikacji, w dodatku proces rekrutacyjny często trwa nawet kilka miesięcy. Warto jest również skupić się na przygotowaniu odpowiednich dokumentów aplikacyjnych, a także porozmawiać z doradcą zawodowym oraz psychologiem. Modnym ostatnio zjawiskiem są tzw. grupy wsparcia, w których młode mamy łączą siły, aby wspólnie zmierzyć się z najczęstszymi problemami wynikającymi z zamiaru powrotu na rynek pracy i poradzenia sobie z nową organizacją życia rodzinnego.

Magdalena Jxyzoń