Artykuły

Inspekcje PIP: koszty kontroli coraz wyższe, efektywność coraz niższa?

14.04.2014
Czym zajmuje się Państwowa Inspekcja Pracy? Zainteresowanie szczegółami jej działalności wykazują częściej pracodawcy, którzy muszą być przygotowani na kontrole ze strony tego organu. Wiele danych, pochodzących z corocznych sprawozdań PIP-u powinno jednak skłonić każdego podatnika do refleksji na temat tej instytucji. Z roku na rok maleje bowiem liczba przeprowadzanych kontroli, natomiast rośnie liczba pracowników Państwowej Inspekcji Pracy, w tym inspektorów, którzy te kontrole wykonują. Warto dodać, że średnie wynagrodzenie pracowników tej instytucji także jest wyższe w porównaniu do roku poprzedniego. Poniższy tekst służy przybliżeniu czytelnikom szczegółów działalności PIP-u, z uwzględnieniem rozbieżności dostrzegalnych w funkcjonowaniu tego organu.
Państwowa Inspekcji Pracy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej[PRZYPIS]Sformułowanie „inna praca zarobkowa” zostało wyjaśnione w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Oznacza ono wykonywanie pracy lub świadczenie usług na podstawie umów cywilnoprawnych (w tym umowy agencyjnej, umowy zlecenia i umowy o dzieło) albo w okresie członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych.[/PRZYPIS]. W skład struktur Państwowej Inspekcji Pracy wchodzą: Główny Inspektorat Pracy (GIP), 16 okręgowych inspektoratów pracy (OIP) oraz Ośrodek Szkolenia PIP im. prof. Jana Rosnera we Wrocławiu (OS PIP).

Więcej pracowników, mniej kontroli


Państwowa Inspekcja Pracy zatrudniała według stanu na 31.12.2012 roku 2 758 osób (w roku 2010 liczba zatrudnionych wynosiła 2 715 osób, natomiast w roku 2011 – 2 753 osób). W 2012 roku w stosunku do 2010 roku większa też była liczba pracowników PIP w przeliczeniu na pełne etaty.



Jak pokazują dane, wraz ze wzrostem liczby zatrudnionych, systematycznie rośnie liczba pracowników przeprowadzających kontrole. Z pominięciem kierowniczych stanowisk inspektorskich oraz stanowisk podinspektorskich, liczba pracowników Państwowej Inspekcji Pracy uprawnionych do przeprowadzania kontroli w 2012 roku wyniosła 1 586 osób.

W porównaniu do 2010 roku obserwujemy więc wzrost o 33 osoby, natomiast w odniesieniu do roku 2011 ta grupa pracowników PIP powiększyła się o 13 osób. W roku sprawozdawczym, po ukończeniu aplikacji i zaliczeniu z wynikiem pozytywnym egzaminu państwowego, 54 osoby uzyskały uprawnienia inspektora pracy.

W 2012 roku inspektorzy PIP przeprowadzili 89,9 tys. kontroli (o 1,9 tys. więcej niż założono w przyjętym na 2012 rok planie pracy). Łącznie kontrolami zostało objętych ponad 68,9 tys. pracodawców i innych podmiotów, na rzecz których pracę świadczyło 3,6 mln osób. Jednak, począwszy od 2010 roku, spada liczba przeprowadzonych kontroli.



Biorąc pod uwagę liczbę dni roboczych w 2012 roku, na jednego inspektora PIP średnio przypadało 4,73 kontroli w miesiącu, natomiast na jednego pracownika tej instytucji liczba ta wynosiła średnio 2,73 kontrole w miesiącu. W porównaniu do 2011 roku, wzrosło także przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (z wypłatami dodatkowego wynagrodzenia rocznego), które w 2012 roku wyniosło 5,8 tys. PLN i w porównaniu do 2011 roku było wyższe o 0,4%.

Kogo kontrolowano?


Większość kontroli przeprowadzonych w 2012 roku dotyczyła małych firm, zatrudniających od 1 do 9 pracowników (55,3% wszystkich kontroli). PIP sprawdziła także 27,4% podmiotów, w których pracowało od 10 do 49 osób oraz 12,0% firm, w których liczba pracowników mieściła się przedziale od 50 do 249 osób. Pracodawcy, którzy zatrudniali ponad 250 pracowników kontrolowani były stosunkowo najrzadziej – odsetek kontroli tych podmiotów wyniósł 5,3% .

Największa liczba kontroli w 2012 roku została przeprowadzona w odniesieniu do sektora handlu i napraw (25,8%) oraz przetwórstwa przemysłowego (21,5%). Często sprawdzana była również branża budowlana (20,7%). Stosunkowo najrzadziej objęte kontrolami były podmioty zakwalifikowane jako nieokreślona działalność (0,1%), organizacje eksterytorialne (0,001%) oraz gospodarstwa domowe (0,001%). Niewiele było także podmiotów z sektorów związanych z wytwarzaniem energii (0,5%) oraz z górnictwem i wydobywaniem (0,5%).



Kontrole dotyczące legalności zatrudnienia i wykonywania innej pracy zarobkowej


Problem nielegalnego zatrudnienia i wykonywania innej pracy zarobkowej to zjawiska niezmiennie obecne w gospodarce każdego kraju. Kontrolując „inną pracę zarobkową” – czyli zatrudnianie na umowy cywilnoprawne – PIP badała przede wszystkim, czy firmy nie omijają prawa pracy i nie uchylają się przed płaceniem składek ZUS. Takie kontrole dotyczyły więc pracodawców, którzy podpisują umowy zlecenia lub o dzieło w sytuacji, gdy rodzaj powierzanych zatrudnionemu zadań spełnia warunki umowy o pracę. Konsekwencje takich odstępstw generują koszty i straty dla Skarbu Państwa, w postaci nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Firmy podpisujące „umowy śmieciowe” oszczędzają w ten sposób na składkach, mają mniejsze obowiązki wobec pracownika. Zatrudnieni z kolei godzą się na taką formę umowy, bo mogą otrzymać wyższą wypłatę. Nielegalne zatrudnienie i wykonywanie innej pracy zarobkowej stanowią elementy składowe gospodarki nieformalnej, działalności w tzw. szarej strefie, od której nie są także wolne inne kraje europejskie.

Według badania przeprowadzonego przez Friedricha Schneidera, w 2011 roku dochody z pracy niezadeklarowanej stanowiły ok. 19,2% europejskiego PKB. Wyniki badania wskazują także na znaczne zróżnicowanie regionalne: Bułgaria – 32,3%, Cypr – 25,8%, Litwa – 29%, Polska – 25%, Austria – 7,9%, Belgia – 17%, Włochy – 19,4%. Według danych Państwowej Inspekcji Pracy, w Polsce od kilku lat obserwowane są stałe tendencje w zakresie nielegalnego powierzania pracy. Najbardziej powszechnymi praktykami są: zatrudnianie bez potwierdzenia na piśmie umowy o pracę i jej warunków oraz niezgłaszanie osoby zatrudnionej bądź świadczącej pracę na innej podstawie niż stosunek pracy (w przypadkach, gdy jest to wymagane) do ubezpieczenia społecznego. Pracodawcy stosują także szereg działań, których celem jest obejście obowiązujących reguł prawnych. Do częstych praktyk zalicza się np. zaniżanie wynagrodzeń za pracę i wypłacanie ich w rzeczywistości w kwocie wyższej niż deklarowana, czy zawieranie umowy o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy w sytuacji, gdy pracownik świadczy pracę w pełnym wymiarze. W przypadku drugiej przytoczonej sytuacji, pracownik zatrudniony na takich zasadach otrzymuje wynagrodzenie za dodatkową pracę (również nieopodatkowane i nieoskładkowane) drogą nieoficjalną. Skala problemu jest trudna do oszacowania: wykrycie nieprawidłowości następuje zazwyczaj dopiero wtedy, gdy pracownik nie może uzyskać od pracodawcy zapłaty. W takich krajach europejskich jak Czechy, Dania, Holandia, czy Wielka Brytania w ostatnich latach kary za nielegalne zatrudnienie uległy zaostrzeniu. W Austrii w 2009 roku podwyższono sankcję finansową za niezarejestrowanie pracownika z kwoty 3 630 do 5 000 euro, liczonej od każdego przypadku, natomiast we Francji sankcje za nielegalne zatrudnienie sięgać mogą nawet kwoty 45 tys. euro, łącznie z karą pozbawienia wolności lub czasowego zakazu działania jako pracodawca w danym sektorze.

W 2012 roku inspektorzy pracy przeprowadzili 23,4 tys. kontroli, podczas których badali legalność zatrudnienia i innej pracy zarobkowej Polaków. Nielegalne zatrudnienie lub inną nielegalną pracę zarobkową ujawniono w 18,8% kontrolowanych podmiotów. W poprzednich latach (2010 – 2011) ten odsetek był niższy i utrzymywał się na poziomie 18,1%. Widać więc tendencję, zgodnie z którą rośnie liczba inspektorów pracy, natomiast liczba naruszeń, dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej nie ulega zmniejszeniu, a jak pokazują dane za rok 2012 nawet wzrasta. Zatrudnienie bez potwierdzenia na piśmie rodzaju umowy o pracę i jej warunków oraz niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego zostały stwierdzone w 16% kontrolowanych firm.

Podmiotami, w których najczęściej ujawniano zatrudnienie bez potwierdzenia umowy o pracę na piśmie lub niezgłoszenie do ubezpieczenia społecznego były sektory transportu i gospodarki magazynowej (24% podmiotów w tej branży naruszało przepisy) oraz zakwaterowania i usług gastronomicznych, gdzie ta wartość osiągnęła 20%. Odsetek podmiotów naruszających wymienione wyżej przepisy w przypadku takich branż jak: górnictwo i wydobywanie oraz działalność związana z obsługą rynku nieruchomości znacznie wzrósł w porównaniu do roku 2010 oraz 2011.



Skala ujawnionych nieprawidłowości zmniejszyła się w porównaniu z rokiem poprzednim w budownictwie (2011 rok – 22% skontrolowanych podmiotów naruszało przepisy, 2012 rok – 17%) oraz usługach administrowania i działalności wspierającej, obejmującej m.in. działalność firm ochroniarskich (2011 rok – 25% podmiotów, 2012 rok – 18%).

Najczęściej naruszanym przez pracodawców przepisem, dotyczącym legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej była terminowość zgłaszania osób zatrudnionych lub wykonujących inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego. Duży problem z terminowością odnotowano także w przypadku opłacania składek na Fundusz Pracy.



Finansowanie Państwowej Inspekcji Pracy


Zrealizowane w 2012 roku dochody Państwowej Inspekcji Pracy (pochodzące głównie z grzywien i innych kar pieniężnych) wyniosły 4 758,2 tys. PLN i w porównaniu do 2011 roku były niższe o 14,9% (830,7 tys. PLN). Najwyższa Izba Kontroli oceniła pozytywnie rozdysponowanie środków w 2012 roku przez Państwową Inspekcję Pracy. Wydatki PIP finansowane były z budżetu państwa i w 2012 roku wyniosły 273 597,1 tys. PLN. Przeważającą część wydatków ogółem stanowiły wydatki na zatrudnienie i wynagrodzenia osobowe pracowników, które wyniosły 171 737,2 tys. PLN, tj. 62,8% wydatków ogółem PIP i w porównaniu do zrealizowanych w 2011 roku wzrosły o 0,06% (99,2 tys. PLN). Biorąc pod uwagę koszty PIP finansowane przez budżet państwa oraz liczbę przeprowadzonych w 2012 roku kontroli, koszt jednej kontroli wynosił 3 041,7 PLN. Koszty kontroli systematycznie rosną od 2010 roku. Według szacunków, w 2010 roku wydatki na jedną kontrolę wynosiły 2 757,6 PLN, a w roku 2011 przeznaczono na ten cel już 2 980,1 PLN.

Co dalej?


Oprócz konstruowanych corocznie zadań oraz zadań stałych, w 2013 roku Państwowa Inspekcja Pracy rozpoczęła realizację pierwszego etapu długofalowych działań prewencyjno-kontrolnych. W skład tych zabiegów wchodzi sześć podstawowych elementów. Po pierwsze Państwowa Inspekcja Pracy zamierza zwrócić szczególną uwagę na przestrzeganie przepisów prawa pracy przy zatrudnianiu oraz na wzmożony nadzór w wybranej grupie zakładów o wysokiej skali zagrożeń zawodowych. Program obejmuje także działania ukierunkowane na zarządzanie bezpieczeństwem w średnich i dużych zakładach, w których wystąpiły wypadki przy pracy oraz przewiduje prowadzenie kampanii informacyjno-promocyjnych, takich jak: „Bezpieczeństwo pracy zależy od Ciebie”, czy „Szanuj życie – bezpieczna praca w gospodarstwie rolnym”. Ostatnim elementem inicjatywy są działania prewencyjno-kontrolne dotyczące zagrożeń związanych z nanomateriałami.

Niezwykle istotne jest podjęcie dodatkowych działań przez Państwową Inspekcję Pracy w obszarze przestrzegania przepisów prawa pracy przy zatrudnianiu. Symptomy osłabienia gospodarczego, skłaniają wielu pracodawców do szukania oszczędności i uelastyczniania form zatrudnienia, często bez względu na obowiązujące przepisy prawne. Z tego powodu Państwowa Inspekcja Pracy w planie na lata 2013 – 2015 ma zamiar poświęcić szczególną uwagę zagadnieniom związanym z zawieraniem umów cywilnoprawnych w warunkach wskazujących na istnienie stosunku pracy oraz z zawieraniem umów terminowych. Efekty tych zabiegów będzie można ocenić dopiero w 2015 roku, po zakończeniu projektu. Podjęcie działań w tym kierunku jest jednak niezbędne, ponieważ jak pokazują przywołane powyżej dane brak legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej jest w Polsce problemem cały czas aktualnym i wymagającym zdecydowanych rozwiązań.

Joanna Szwed

Bibliografia
1. Górski D., Jak wybielić szarą strefę?, Inspektor Pracy, nr 6-7, (364-365) 2013
2. Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli wykonania w 2010 roku budżetu państwa w części 12 Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa, 2011
3. Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli wykonania w 2011 roku budżetu państwa w części 12 Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa, 2012
4. Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli wykonania w 2012 roku budżetu państwa w części 12 Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa, 2013
5. Program działania Państwowej Inspekcji Pracy na 2013 rok, Warszawa, 2012
6. Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2012 roku, Warszawa, 2013
7. Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2011 roku, Warszawa, 2012
8. Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2010 roku, Warszawa, 2011
9. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001 ze zm., aktualnie: Dz. U. 2012 nr 0 poz. 589)

Udostępnij